چرا بسیاری از قهرمانان ماراتن از فلات های شرق آفریقا می آیند؟
به گزارش مجله عکسها، در روستاهای مرتفع کنیا و اتیوپی، دویدن بخشی از زندگی است، نه انتخابی ورزشی. پیش از طلوع آفتاب، نوجوانان روی جاده های قرمز خاکی، میان مه و نسیم خنک کوهستان، تمرین می نمایند. این تصویر، فقط مقدمه ای شاعرانه نیست؛ واقعیتی است که شرح می دهد چرا قهرمانان ماراتن بیشتر ساکن این نواحی هستند.
شرق آفریقا ترکیبی از اقلیم، فیزیولوژی و فرهنگ را در خود دارد که در هیچ نقطهٔ دیگری از زمین به همین شکل یافت نمی گردد. ارتفاع زیاد، بدن را از کودکی با کمبود اکسیژن سازگار می نماید. سبک زندگی سنتی، رژیم ساده و پرکربوهیدرات، تمرین های گروهی و انگیزه های مالی همگی در این چرخهٔ زیستی-اجتماعی نقش دارند.
اما این رجحان فقط نتیجهٔ ژن یا جغرافیاست؟ یا حاصل تعامل پیچیدهٔ بین اراده، فرهنگ و محیط است؟ آیا می توان این شرایط را در دیگر نقاط دنیا شبیه سازی کرد؟ و اگر آری، چرا هنوز قهرمانان واقعی از همین منطقه می آیند؟
1. زندگی در ارتفاع؛ اکسیژنی کمتر، ظرفیت بیشتر
در منطقه ها کوهستانی شرق آفریقا، زندگی در ارتفاع 2000 تا 3000 متری از سطح دریا یک امر طبیعی است. این محیط کم اکسیژن، بدن را وادار می نماید با افزایش گلبول های قرمز (red blood cells) و هموگلوبین، اکسیژن بیشتری به بافت ها برساند. قلب نیز کارآمدتر پمپاژ می نماید و ریه ها در رساندن اکسیژن پربازده تر می شوند.
نتیجه آن است که این افراد از کودکی در شرایط تمرین دائمی زندگی می نمایند. حتی بدون فعالیت ورزشی خاص، ظرفیت جذب و استفاده از اکسیژن آن ها از میانه دنیای بالاتر است. وقتی در سطح دریا مسابقه می دهند، احساس سبکی و قدرتی غیرمعمول دارند، زیرا بدنشان به محیطی با اکسیژن بیشتر وارد شده است.
افزون بر فیزیولوژی، اقلیم معتدل و مسیرهای ناهموار کوهستانی سبب می گردد تمرین روزمره به پرورش هم زمان قدرت و استقامت بینجامد. در واقع، ارتفاع نه فقط محدودیت نیست، بلکه محیطی آموزشی برای سیستم تنفسی و گردش خون است که هیچ آزمایشگاه ورزشی مصنوعی نمی تواند آن را بازسازی کند.
2. ترکیب بدنی و سازگاری حرکتی
دوندگان شرق آفریقا ویژگی های ظاهری و درونی خاصی دارند که عملکردشان را در مسافت های طولانی بهینه می نماید. قد بلند، اندام باریک، پاهای کشیده و تودهٔ عضلانی اندک در اندام فوقانی باعث کاهش مصرف انرژی در هر گام می گردد. نسبت پایین وزن به سطح بدن نیز به تبخیر مؤثرتر گرما و جلوگیری از افزایش بیش ازحد دمای مرکزی یاری می نماید.
از منظر فیزیولوژیک، عضلات آن ها غنی از فیبرهای کند انقباض (slow-twitch muscle fibers) هستند که برای استفاده از اکسیژن بهینه شده اند. این فیبرها انرژی را آهسته تر ولی پایدارتر آزاد می نمایند، در حالی که فیبرهای سریع، معمولاً در ورزش های قدرتی و انفجاری فعال اند.
تاندون های بلندتر، به ویژه در ناحیهٔ آشیل، همچون فنر عمل می نمایند و نیروی پرش را بازمی گردانند. همین ویژگی باعث می گردد قدم های آن ها نرم تر، یکنواخت تر و مالی تر باشد. این ساختار بدنی خاص نه نتیجهٔ انتخاب ژنتیکی صرف، بلکه حاصل نسل ها زندگی در طبیعت کوهستانی و فعالیت بدنی مستمر است.
3. تمرین از کودکی؛ مسیر به جای زمین ورزشی
در بسیاری از دوندگان شرق آفریقا، تمرین از کودکی شروع می گردد؛ اما نه در باشگاه، بلکه در مسیرهای واقعی زندگی. بچه ها برای رسیدن به مدرسه یا بازار، روزانه چندین کیلومتر را با پای پیاده یا دویدن طی می نمایند. این دویدن های روزمره، در سربالایی ها و زمین های ناهموار، سیستم قلبی عروقی را از سال های ابتدایی تقویت می نماید.
وقتی در بزرگسالی وارد دنیای حرفه ای می شوند، بدنشان از قبل با فشار طولانی مدت آشناست. آنچه در غرب به عنوان تمرین های پیشرفتهٔ تناوبی شناخته می گردد، در این منطقه ها بخشی از زندگی روزمره است.
این ریتم طبیعی باعث می گردد تمرین برای آن ها بخشی از فرهنگ باشد نه یک وظیفه. از همین رو، ماراتن برایشان ادامهٔ زندگی عادی است، نه چالشی غیرممکن. در واقع، محیط زیست شان همان زمین تمرین است، بدون احتیاج به برنامه های پیچیدهٔ فیتنس یا ابزارهای دیجیتال.
4. فرهنگ و انگیزه؛ دویدن به مثابه نجات
در کشورهای فقیرتر شرق آفریقا، دویدن فقط ورزش نیست، بلکه مسیر واقعی خروج از فقر است. پیروزی در مسابقات بین المللی می تواند آیندهٔ مالی و اجتماعی فرد و خانواده اش را تغییر دهد. این انگیزه، انرژی ای فراوری می نماید که هیچ تمرین علمی جایگزین آن نیست.
برخلاف ورزشکاران کشورهای ثروتمند که هدفشان رکوردشکنی یا معروفیت است، بسیاری از دوندگان کنیا و اتیوپی می دوند چون راه دیگری ندارند. همین احساس باید است که قدرتی روانی به آن ها می دهد.
فرهنگ محلی نیز این مسیر را تأیید می نماید. دویدن در نگاه جامعه یک افتخار است؛ نمادی از کوشش، تواضع و عزم. در چنین فرهنگی، استقامت نه فقط در عضلات، بلکه در فکر پرورش می یابد. این پیوند میان ارزش اجتماعی و توان جسمی، ماراتن را به بخشی از هویت قومی بدل نموده است.
5. رژیم غذایی طبیعی و کارآمد
تغذیهٔ سنتی مردم شرق آفریقا بر پایهٔ غلات، سبزیجات، لبنیات کم چرب و حبوبات است. غذای اصلی، مانند اوگالی (ugali) از آرد ذرت، یا اینجرا (injera) از غلات تخمیرشده، سرشار از کربوهیدرات های پیچیده است که انرژی پایدار فراهم می نمایند.
این رژیم غذایی چربی حیوانی کمی دارد و تقریباً فاقد غذاهای فرآوری شده است. در نتیجه، شاخص تودهٔ بدنی پایین و ترکیب بدنی ایده آل حفظ می گردد. بدن به جای وابستگی به قندهای ساده، به مصرف تدریجی چربی ها برای انرژی عادت می نماید، که در ماراتن حیاتی است.
حتی عادات تغذیه ای فرهنگی، مانند صرف وعده های سبک در شب یا نوشیدنی های تخمیری کم قند، با الگوی متابولیک ورزش استقامتی همخوانی دارد. برخلاف رژیم های طراحی شدهٔ ورزشی در غرب، این سبک تغذیه خودجوش و پایدار است، چون بخشی از زندگی روزمره است.
6. ژنتیک و سازگاری درازمدت
اگرچه پژوهش های علمی هنوز ژن خاصی را به دویدن استقامتی نسبت نداده اند، اما داده های جمعیت شناختی نشان می دهند که بعضی ویژگی های زیستی در میان مردم شرق آفریقا بیشتر دیده می گردد. از جمله، تراکم مویرگی بالا، مقدار هموگلوبین زیاد،و ترکیب ویژه ای از فیبرهای عضلانی کند انقباض. این ویژگی ها به آن ها امکان می دهد در مدت طولانی تر با اکسیژن کمتر فعالیت نمایند.
اما رجحان ژنتیکی بدون محیط مناسب معنا ندارد. قرن ها زندگی در شرایط ارتفاع، فعالیت بدنی روزمره و تغذیهٔ طبیعی باعث شده است که این ویژگی ها تقویت شوند. در واقع، آنچه گاه ژن آفریقایی نامیده می گردد، نتیجهٔ انتخاب طبیعی و فرهنگی توأمان است.
علاوه بر این، تحقیقات نو به تفاوت در تنظیم متابولیسم چربی و قند در این جمعیت ها اشاره می نمایند. بدن آن ها در مصرف چربی برای تأمین انرژی مؤثرتر است، بنابراین دیرتر دچار افت گلوکز (hypoglycemia) می شوند. چنین ترکیبی از تطابق ژنتیکی و محیطی، پایهٔ فیزیولوژیکی استقامتی است که قهرمانان شرق آفریقا را از دیگران متمایز نموده است.
7. تمرین گروهی و تلفیق با علم مدرن
در دهه های اخیر، دوندگان شرق آفریقا از علم ورزشی مدرن بهره گرفته اند، بدون آن که هویت سنتی تمرینشان را از دست بدهند. کمپ های تمرینی در ارتفاع، مانند Iten در کنیا یا Bekoji در اتیوپی، امروز مراکز شناخته شدهٔ دنیای اند. در این کمپ ها، تمرین گروهی سنتی با ابزارهای دقیق مانند مانیتور ضربان قلب و سنجش لاکتات ترکیب شده است.
تمرین گروهی نه تنها جنبهٔ فیزیکی دارد، بلکه نوعی نظم فکری ایجاد می نماید. دویدن در کنار ده ها نفر، حفظ ریتم و تمرکز را آموزش می دهد. هر دونده در دل گروه، مسئولیت پیشرفت خود را احساس می نماید. رقابت محبت آمیز، عامل رشد جمعی می گردد.
از سوی دیگر، مربیان جوان با دانش آکادمیک تربیت شده اند و از داده های علمی برای طراحی تمرین استفاده می نمایند. اما روح تمرین همان است: سادگی، استمرار و فروتنی. همین تلفیق علم و سنت، نسل نوی از قهرمانان را ساخته که هم شهودی می دوند و هم داده محور فکر می نمایند.
8. آیا می توان این شرایط را در جاهای دیگر بازسازی کرد؟
پرسش کلیدی برای مربیان دنیا این است: آیا می توان شرایط فیزیولوژیکی و اقلیمی شرق آفریقا را در جای دیگر بازآفرینی کرد؟ پاسخ تا حدی مثبت است، اما با محدودیت. تمرین در ارتفاع مصنوعی، اتاق های اکسیژن پایین و کمپ های کوهستانی در کشورهای دیگر، می توانند بعضی از مزایای زیستی مانند افزایش هموگلوبین را ایجاد نمایند.
با این حال، این روش ها موقتی اند. دوندگان شرق آفریقا از کودکی در چنین شرایطی رشد نموده اند و بدنشان سال ها زمان داشته تا با کمبود اکسیژن سازگار گردد. اثر تمرین کوتاه مدت در ارتفاع فقط چند هفته دوام دارد، اما تطابق زیستیِ نسل ها ماندگار است.
از سوی دیگر، انگیزه های فرهنگی، سبک زندگی فعال و رژیم طبیعی را نمی توان در آزمایشگاه فراوری کرد. بنابراین، در حالی که تمرین در ارتفاع برای همهٔ ورزشکاران مفید است، نسخهٔ کامل بدن کوهستان زادگان شرق آفریقا در جایی دیگر قابل تکرار نیست. رجحان آن ها حاصل زیست دنیای کامل است، نه فقط چند پارامتر فیزیولوژیک.
9. قهرمانان دیگر نقاط دنیا؛ شباهت ها و تفاوت ها
گرچه شرق آفریقا در ماراتن سلطه دارد، دیگر نقاط دنیا نیز قهرمانان استقامتی خود را دارند. دوندگان ژاپنی با نظم و انضباطی مثال زدنی شناخته می شوند و فرهنگ تیمیِ اکیدن (Ekiden) در آن کشور، حس مسئولیت جمعی را تقویت می نماید. در اروپا، ورزشکارانی از اسپانیا و ایتالیا نیز با تمرین در ارتفاعات پیرنه و آلپ، استقامت قابل توجهی یافته اند.
اما تفاوت در منشأ انگیزه است. در ژاپن، افتخار ملی و نظم، جای انگیزهٔ مالی را گرفته است. در اروپا، علم تمرین و امکانات نقش پررنگ دارد، در حالی که در آفریقا، فقر و امید محرک اصلی است.
در نتیجه، مسیر موفقیت در هر منطقه فرق دارد. آنچه در شرق آفریقا به شکل طبیعی و فرهنگی درآمیخته، در دیگر کشورها با ساختارهای آموزشی و سرمایه جایگزین می گردد. همه می توانند قهرمان شوند، اما مسیر قهرمانی شرق آفریقایی ها کوتاه ترین و صمیمی ترین است، چون از دل زندگی روزمره می آید.
10. آیندهٔ استقامت انسانی و پایداری رجحان شرق آفریقا
پرسش نهایی این است که آیا این رجحان پایدار می ماند؟ روند شهرنشینی در کنیا و اتیوپی ممکن است در آینده سبک زندگی سنتی را تغییر دهد. وقتی بچه ها دیگر مسیر مدرسه را نمی دوند و تغذیه شان به سمت صنعتی شدن برود، بخشی از این مزیت طبیعی از بین می رود.
با این حال، ساختارهای فرهنگی دویدن در این کشورها آن قدر ریشه دار شده اند که حتی با مدرن شدن جامعه نیز ادامه خواهند یافت. اردوهای تمرینی حرفه ای، آموزش های دانشگاهی و حمایت مالی بین المللی این میراث را حفظ نموده اند.
از سوی دیگر، علم ورزشی به نقطه ای رسیده که شاید بتواند در آینده مرزهای استقامت را جابه جا کند. اما تا امروز، هیچ فناوری نتوانسته جای زندگی در ارتفاع و تربیت فکری خاص آن مردم را بگیرد. به نظر می رسد قلهٔ ماراتن همچنان در دستان کسانی باقی بماند که در هوای رقیق نفس کشیده اند.
خلاصهٔ نهایی
رجحان شرق آفریقا در ماراتن حاصل یک پدیدهٔ تک عاملی نیست، بلکه زنجیره ای از عوامل زیستی، محیطی، فرهنگی و فکری است. زندگی در ارتفاع، بدن را به استفادهٔ بهینه از اکسیژن واداشته، و فرهنگ دویدن از کودکی، فکر را برای استقامت آماده نموده است. انگیزهٔ اجتماعی و مالی، سوخت روانی این استقامت است.
کوشش کشورهای دیگر برای بازسازی این مدل، در برترین حالت تنها بخشی از مزیت را بازفراوری می نماید، نه کل آن را. آنچه در شرق آفریقا شکل گرفته، محصول هماهنگی نسل ها میان بدن و محیط است. تا زمانی که این هماهنگی حفظ گردد، دویدن در آنجا نه فقط یک ورزش، بلکه ادامهٔ طبیعی زندگی خواهد بود.
❓سؤالات رایج (FAQ)
1. آیا ژنتیک علت اصلی موفقیت دوندگان شرق آفریقاست؟
نه، ژنتیک زمینه ساز است اما بدون تمرین، محیط و فرهنگ فعال، تأثیری ندارد.
2. آیا تمرین در ارتفاع برای دیگران هم مفید است؟
بله، ولی اثر آن کوتاه مدت است و جای سازگاری زیستیِ مادام العمر را نمی گیرد.
3. آیا کشورهایی مانند ژاپن یا اسپانیا هم می توانند رقابت نمایند؟
بله، با تمرکز بر نظم، علم تمرین و زندگی گروهی، اما مسیرشان فرق دارد.
4. آیا رژیم غذایی نقش کلیدی دارد؟
کاملاً، تغذیهٔ طبیعی و پرکربوهیدرات انرژی پایدار فراهم می نماید و وزن ایده آل را حفظ می نماید.
5. آیا سلطهٔ شرق آفریقا پایدار خواهد ماند؟
تا زمانی که فرهنگ دویدن و تمرین در ارتفاع حفظ گردد، بله. تغییر سبک زندگی ممکن است این رجحان را کاهش دهد.
6. آیا می توان بدن آن ها را شبیه سازی کرد؟
در حد محدود. فناوری می تواند بعضی اثرات را تقلید کند، اما روح تمرین و تجربهٔ زیستی آن ها بازفراوریشدنی نیست.
For international readers:
You are reading 1pezeshk.com, founded and written by Dr. Alireza Majidi - the oldest still-active Persian weblog, mainly written in Persian but sometimes visible in English search results by coincidence.
The title of this post is Why Do So Many Marathon Champions Come from East Africa?. This original analysis explains the physiological, cultural, and environmental reasons behind East Africas dominance in long-distance running, and examines whether these conditions can be replicated elsewhere.
You can use your preferred automatic translator or your browsers built-in translation feature to read this article in English.