تفاوت بین معماری آرامگاهی با امامزاده ها - مجله عکسها

به گزارش خبرنگاران، اهمیت بقاع متبرکه در ایران به حدی است که وجودشان در بسیاری از موارد، اصلی ترین دلیل احداث اولیه یا توسعه شهرها بوده است. امامزادگان، زوار خود را از شهرها، پس کرانه ها یا شهرهای اطراف پذیرا هستند. امامزادگان می توانند با حفظ کارنمودهای فرهنگی خویش، مولد و حافظ ارزش های اسلامی شده، به بازسازی و پالایش روانی و معنوی افراد یاری نموده و به موجب معماری کم نظیر خود، باعث افزایش گردشگری مذهبی شوند.

در این بین معماری دوره صفوی به عنوان یکی از ادوار درخشان و نقطه عطفی در حوزه ساخت و ارزش نهادن به بناهای آرامگاهی، می تواند الگوی مناسبی در راستای حفظ و تقویت ویژگی ها و کارنمودهای ذکر شده باشد.

در پژوهشی که از سوی آزیتا بلالی اسکویی- دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز- و یحیی جمالی - دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی معماری اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز- و تحت عنوان گونه شناسی کالبدی -فضایی آرامگاه های مذهبی صفوی اصفهان اجرا شده؛ با تمرکز بر دوران حکومت صفوی به عنوان نخستین حکومت متمرکز شیعی و اصفهان، به عنوان مرکز حکومت و محلّ بروز، پیدایش و رشد معماری شاخص این دوره، به مطالعه تحلیلی و صوری ابنیه آرامگاهیِ مذهبی دورۀ صفوی اصفهان و دسته بندی روشن و مدون آن پرداخته شده است.

دوره صفوی به عنوان یکی از ادوار شاخص در زمینه معماری مقابر مذهبی شناخته می گردد و به تبع آن، خطۀ اصفهان که در این دوره به عنوان پایتخت حکومت بوده، آیینۀ تمام نمایی از معماری این عصر به شمار می رود.

هدف از این پژوهش ،شناخت و مدون سازی و دسته بندی ویژگی های کالبدی-فضایی انواع گونه های این نوع از معماری است که به دلیل کم توجهی به آثار موجود و به تبع آن، تخریب تدریجی آنها،ضروری به نظر می رسد.

در این پژوهش، محققان به دنبال پاسخ به دو سؤال هستند اول اینکه بناهای آرامگاهی مذهبی دارای چه ویژگی های کالبدی فضایی هستند و دوم اینکه وزن دهی هر یک از ویژگی های مورد آنالیز، به چه ترتیب است.

در این راستا ابتدا، بازشناسی شاخصه های محل دفن در پرتو تعالیم اسلامی واصول معماری آرامگاهی صورت پذیرفت و سپس17 آرامگاه مذهبی، در محدوده اصفهان صفوی و مناطق تابعه، شناسایی شده و برمبنای شأن فرد متوفی، به دو گونۀ کلّیِ آرامگاه های امامزادگان و آرامگاه های علما دسته بندی شده و اصول و ویژگی های کالبدی-فضایی آنها به روش توصیفی-تحلیلی و به صورت مجزا مورد واکاوی و آنالیز نهاده شد. در سرانجام با کنار هم قرار دریافت تحلیل های صورت پذیرفته در خصوص هر نمونه، نتایج آماری قابل تأمّلی درخصوص ویژگی های غالب، بر معماری آرامگاه های مذهبی دوره صفوی، در هر یک از مؤلفه های مورد بحث و در هر یک از دوگونه مورد آنالیز ،منتج و ارائه شد.

پژوهش حاضردر راستای دستیابی به ویژگی های کالبدی فضایی بناهای آرامگاهی مذهبی در اصفهان صفوی وسنجش وزنی هر یک از ویژگی های مورد آنالیز،با رویکردی عینیت گرا نسبت به معماری آرامگاه ها به آنالیز کالبدی-فضایی آنها در دورۀ صفوی در اصفهان میپردازد و ترکیبی از دو نوع کیفی و کمی و به روش توصیفی-تحلیلی است.

به مدد شیوه مطالعه اسنادی کتابخانه ای، مباحث تاریخی و اهمّیّت پرداختن به موضوع در دوره مورد نظر مشهود شد و به یاری مدارک موجود در آرشیوها و تصاویر به دست آمده از مشاهدات میدانی، نوع و ویژگی های عناصر کالبدی-فضایی، مشخص شده و سطح افتراق و اشتراک بهره مندی از آنها در نمونه ها معیّن شد.

طبق آنچه در این پژوهش عنوان شده؛ آنچه در خصوص فرم شکلی مقبره ها، مقبول اکثریت پژوهشگران است، تقسیم بندی مقابر به دو دسته برجی شکل و چهارگوش گنبددار است.

اوایل دورۀ اسلامی، چهارگوش گنبد دار نمایان شد و پس از آن از اواخر قرن چهارم تا هشتم هجری،ساخت آرامگاه های برجی بر چهارگوش گنبددار برتری یافت، اما از قرن نهم هجری آرامگاه های برجی-شکل، از رواج افتاد و مقابر چهارگوش گنبد دار به عنوان اصلی ترین شیوۀمقبره سازی مطرح شد.

بر اساس نتایج این مطالعات؛ معماری ایران در دوران پس از اسلام را به چهار شیوۀخراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تقسیم بندی نموده اند. طبق این تقسیم بندی، شیوۀاصفهانی، خود به دو دوره تقسیم شده که دورۀ نخست آن کمی پیش از دورۀصفوی شروع و تا زمان محمّد شاه قاجار ادامه دارد و دوره دوم آن، که در برهه ای با دورۀ نخست همپوشانی زمانی دارد، از عهد افشاریه شروع و تا سرانجام قاجار ادامه دارد.

خاستگاه این شیوه، برخلاف نامش، خطۀآذربایجان است، امّا در اصفهان رشد نموده و برترین بناهای این دوره در اصفهان قابل ملاحظه است .به واسطۀاستقرار حکومت شیعی مقتدر در دوران صفوی در ایران، فضا، بیش از پیش برای توجه و احداث این بقاع فراهم شد. شهر اصفهان نیز به واسطۀ پایتختیِ حکومت صفوی، نقطۀامنی برای این امر شد.

در دورۀ صفوی، به لحاظ کمیت و کیفیت معماری، مقابر زیارتگاهی بر مقابر غیر مذهبی برتری دارند و عرصۀآن قسم مقابر، غالباً بسیار عظیم و مشتمل بر بناهای فرعی، باغهای گسترده و حیاط های مجاور یکدیگر بوده است.

مقابر منفرد دوره صفوی، پیچیدگی های بدیعی در طرح و ارتفاع دارند. یکی از ویژگی های آن ها، کاهش محسوس سطوح دیوارها، چه از داخل و چه از خارج بنا است؛ طاق نماهای عمیق در بدنه دیوارها و قوس های متداخل، از دیگر شاخصه های معماری آرامگاهی دورۀصفوی است. بالاخانه های داخلی و خارجی به عمق نقشۀنما می افزایند و شباک ها یا تاق های مقرنسی و قابها نیز، دهانه های خاصی را مفصل بندی می نمایند. کثرت پنجره ها امکان بهره مندی از بازی نور و سایه را برای معمار فراهم می آورد. سطوح مختلف نور و رویه و بافت، در کنار یک دیگر هستند و نقش مایۀمشابهی به موازات محورهای افقی و عمودی، تشکیل می گردد و آنچه حاصل می گردد، فضایی متنوع و دلنشین را پدید می آورد.

آنالیز آرامگاه های متقدم این دوره، نمایانگر این مسأله است که، دراین قسم از بناهای این دوره، هرگز به گونۀمنظّم، از سه بعد استفاده نشده است.

فرم مقابر برجی با گنبدهای مخروطی که در گذشته رایج بود، جای خود را به بناهای گنبد داری دادند که بر پهنای بنا نیز به اندازۀ ارتفاع آن تأکید می کردند. در راستای این تأکید، هندسۀمربع و یا هشت ضلعی، هندسۀغالب بر این قسم بناها شد و قسمت های داخلی بنا بر خلاف ادوار گذشته که محدود و کوچک بود، وسیع تر در نظر گرفته میشد. حضور محراب در این ابنیه عمومیت یافت و گاهاًحیاط یا باغ هایی نیز به آنها متصل میگشت.

آرامگاه ها بسته به شخصیت فرد متوفی، به دو دسته تقسیم شدند که یکی از دسته ها مربوط به امامزادگان و دسته دوم متعلق به علمایی است که بر فراز قبور ایشان، بقعه ای بنا شده است.

طبق آنالیز های صورت پذیرفته، از بین 10 نمونه مورد آنالیز آرامگاه امامزادگان ،60درصد نمونه ها برونگرا هستند و 40 درصد نیمه برونگرا-نیمه درونگرا. آرامگاه علما نیز از میان پنج نمونۀمورد آنالیز، 80درصد برونگرا و 20درصد درونگرا بوده است.

میان نمونه های آنالیز شده امامزادگان ،50 درصد نمونه ها دو ایوانی، 20درصد تک ایوانی، 20درصد سه ایوانی و 10درصد مابقی،چهار ایوانی هستند. در خصوص مقابر نیز، 60درصد بدون ایوان، 20درصد تک ایوانی و 20درصد دیگر هم سه ایوانی هستند.

از نظر جهت گیری بنا نیز در دسته اول آرامگاه ها، 50درصد کشیدگی در راستای قبله یعنی کشیدگی شمال شرقی-جنوب غربی دارند. 30درصد دارای کشیدگی شمال غربی-جنوب شرقی هستند، 10درصد کشیدگی شمالی-جنوبی دارند و 10درصد هم بدون جهت گیری خاص و مرکزگرا هستند.

دسته دوم نیز، 40درصد بدون کشیدگی و مرکزگرا هستند، 20درصد کشیدگی شمالی-جنوبی، 20درصد کشیدگی شمال غربی -جنوب شرقی و 20درصد هم کشیدگی شمال شرقی-جنوب غربی دارند.

در مجموع در قالب این پژوهش ساختار امامزادگان و بقاع متبرکه، از منظر درونگرایی و برونگرایی، ایوان و صفه، جهتگیری بنا، جهتگیری ورود به بقعه، هندسه گنبد خانه، نسبت مساحت فضای گنبدخانه به کل بقعه، سلسله مراتب دسترسی به گنبدخانه، محور تقارن، آفتابگیری بنا، فضاهای جانبی و منفرد و مجموعه ای آنالیز شده است.

در راستای بازشناسی اصول کالبدی-فضایی، آرامگاه های صفوی اصفهان ،به واسطۀشأن افراد مدفون در بقعه به دو دسته تقسیم بندی شدند. دسته نخست، آرامگاه هایی که همگی متعلق به اولاد و احفاد ائمۀاطهار (ع) هستند که در آنها، سنگ قبر متوفی در وسط فضای زیر گنبدخانه نهاده شده است و به واسطۀوجود ضریح از فضای اطراف جدا شده اند .

دسته دوم، آرامگاه هایی که متعلق به علمای اسلام بوده که در آن ها، سنگ قبر متوفی در هستۀاصلی فضای بقعه و در فضایی غیر از هستۀمرکزی گنبدخانه نهاده شده اند؛ که این فضا نیز عمدتاً، یکی از صفه ها است.

نتایج حاصله از آنالیز ها نشانگر این است که معماری آرامگاهی این دوره، در هر یک از دوگونه موجود، عمدتاً به صورت منفرد و در غالب موارد برونگرا است و میل به خودنمایی دارد.

نتایج این مطالعات در نشریه معماری اقلیم گرم و خشک سال هفتم، شماره دهم، پاییز و زمستان 1398 به چاپ رسیده است.