عبدالکریمی در درون خود به امکان امر دینی در دنیا معاصر معتقد است - مجله عکسها

استاد روانشناسی دانشگاه هاروارد اضافه کرد: از این جهت است که وقتی از تجربه دینی و امکان آن صحبت می کنیم باید توجه کنیم در قالب چه دستگاهی شاخص های عینی آن را از جمله تکرارپذیری، عینیت و ... را مورد آزمون قرار داده ایم و آزمون ما از کجا معنای سالبه یا موجبه ای را برای ما فراهم آورده؟ در انجمن روانشناسی آمریکا (APA) گروهی بر روی تجربه روانشناختی مذهب (psychological experience of religiosity) کار می نمایند. آزمایشات زیادی نیز انجام داده اند که نشان می دهد در بعضی از موارد می گردد و برای بعضی امکان پذیر بوده و برای برخی نیز نبوده است.

وی سپس گفت: اظهار نظر کلان و کلی در این مورد مشکل است. اما از نظر روانشناسی امکان، اگر فقط یک مورد از چیزی دیده گردد امکان آن وجود خواهد داشت. وقتی از تجربه و پرسش گری و گزاره های مرتبط صحبت می کنیم دو فرایند را می توانیم در نظر بگیریم. فرایند اولیه و ثانویه که ما در روان تحلیل گری به آن می پردازیم و می گوید که انسان ها وقتی متنی را می نویسند می توانند از فرایند اولیه و یا از فرایند ثانویه متأثر باشند. فرایندهای ثانویه همان چیزی است که در این شعر به آن اشاره شده:

اوسط اگر حمل یافت در بر صغری و باز وضع به کبری گرفت شکل نخستین شمار

یعنی ما بر اساس فلسفه تحلیلی و نگاه های هرمنوتیکی که خودمان ایجاد می کنیم می توانیم فرایندهای ثانویه را هم در ایجاد متن و هم در تفسیر متن با خود به همراه داشته باشیم.

سید محسن فاطمی در ادامه گفت: در این جا وقتی از صواب و ناصواب صحبت می کنیم فرایند ثانویه ما که در داخل هر کدام از این دستگاه های نظری می تواند باشد می تواند از معناپذیر بودن یا معناپذیر نبودن برخوردار باشد. اما فرایندهای اولیه به هیچ وجه از فرایندهای ثانویه تبعیت نمی نمایند. یعنی اگرچه در فرایندهای ثانویه جزء از کل متفاوت است و کل، مجموعه اجزا است اما در فرایندهای ثانویه جزء می تواند با کل هم برابر باشد. برای مثال یک صدا یا بو و یا عطر می تواند در ارتباط با ایجاد یک نگاه در گذشته فرایندی را ایجاد کند.

وی بیان کرد: وقتی مارکس کاپیتال را می نویسد و در برخی موارد به صورت تلویحی و ضمنی به موضوعاتی علیه مذهب می پردازد ردپایی از فرایند ثانویه را به طور آشکار می توانید ملاحظه کنید. این ردپا در عشق همراه با سرخوردگی او نسبت به دختر آلمانی است که کشیش ها به خاطر مخالفت شان با مارکس مانع این ازدواج شده بودند. در شوپنهاور هم این فرایند را می بینیم. شعری از مولانا نیز فرایند ثانویه را تبیین می نماید:

چون کسی را خار در پایش جهد/پای خود را بر سر زانو نهد

وز سر سوزن همی جوید سرش/ور نیابد می نماید با لب ترش

خار در پا شد چنین دشواریاب/خار در دل چون بود وا ده جواب

خار در دل گر بدیدی هر خسی/دست کی بودی غمان را بر کسی

کس به زیر دم خر خاری نهد/خر نداند دفع آن بر می جهد

بر جهد وان خار محکم تر زند/عاقلی باید که خاری برکند

خر ز بهر دفع خار از سوز و درد/جفته می انداخت صد جا زخم کرد

سید محسن فاطمی همچنین اعلام نمود: در فرایندهای ثانویه خارهای مکتوم و نهفته می توانند شکل های مختلفی داشته باشند و می توانند پاسخی به تجربه های قبلی باشند. به اعتقاد من اتفاقاً آقای دکتر عبدالکریمی در پژواک های درونی شان و در دنیای تفرد فردی شان به امکان امر دینی در دنیا معاصر بسیار اعتقاد دارند و معتقدند امر دینی در دنیا معاصر کاملاً امکان پذیر است. این کتاب پژواک برخواسته از زمینه هایی است که به پرسش گری راجع به جزمیت برخواسته از نگاه هایی می پردازد که این نگاه ها فضای مرتبط با زمینه های دینی را در بسترها و چهارچوب های خاص برخواسته از فرایندهای ثانویه خودشان مطرح نموده اند.

وی اضافه کرد: همان طور که لوین می گوید رفتار هم می تواند تابع فرد باشد و هم محیط. همان طور که گفتمان رابطه بین انسان و دنیا را راسخ و ایجاد می نماید، متن هم در دنیا خالی از تجربه اتفاق نمی افتد. در تاریخ عرفان هم می بینیم که عین القضات همدانی یا سایر عرفایی که در سرزمین های مرتفع زندگی می نمایند متون این ها از لطافت خاصی برخودار است. این لطافت قابل توجه و تأمل است. چون هر تکستی در کانتکست زمان و مکان رخ می دهد.

سید محسن فاطمی سپس گفت: گاهی یک تکست به آن کانتکست به صورت واکنشی عمل می نماید که معتقدم این متن در شکل مجزای خود در لایه های اولیه پاسخی واکنشی است نسبت به متون دیگری که برخواسته از جزمیت های مستغرق در فضاهای فرایند ثانویه اعتراض و پژواک هایی از این قبیل را ایجاد نموده و می نماید. این که امام صادق (ع) به فردی که در جایی تبلیغ دین می نماید می فرماید: عقولهم لا یبلغ یعنی عقل آن ها هنوز به این مرحله نرسیده بود، به این اشاره دارد که وقتی تکست هایی که دچار فقدان تناسب آفرینی با فضاهای مرتبط با زمینه های فرایند ثانویه درست در نظر گرفته نشوند، تکست های اعتراض گونه و تکست هایی که می تواند پژواک آن اعتراض ها را داشته باشد می تواند ایجاد گردد. به همین جهت این کتاب را باید در چند لایه مورد آنالیز قرار داد.

وی در ادامه اضافه کرد: در کنار معانی هسته ای این کتاب معانی حاشیه ای نیز می تواند مطرح باشد که در فرایند ثانویه قابل بحث است. ضمن این که با نگاه به عناصر مختلفی که در ایجاد این متن دخالت دارند و از بعد فرهنگی، اجتماعی و تاریخی می توانیم به آن ها نگاه کنیم در خواهیم یافت که همه این ها در کانتکستی اتفاق می افتد که این کانتکست وجوه مشترک و استلزامات معناشناختی را با یک افقی همراه دارد که این افق مشترکات بسیار زیادی را در فرایندهای ثانویه در دو قطب مطرح می نماید. به تعبیر گشتالتی از وجود و حضور قطب هایی صحبت می نماید که این قطب ها در متون غالب و رایج که در فضاهای مختلف متعین شده اند جایی برای گفت و گو نداشته اند.

سید محسن فاطمی بیان کرد: در فضای اجتماعی هم اگر یک قطب از جنبه اندیشیدن و اجرا و مدیریت بدون در نظر دریافت قطب دیگر در نظر گرفته گردد می تواند تکست های قطب های مغفول را در سطوح گوناگون بالا بیاورد و به وجود بیاورد. بعضی اوقات به صورت تصعید و والایش (sublimation) و گاهی نیز به صورت روشن و آشکار. از دید روانشناختی بین نگرش آشکار و نگرش ضمنی کاملاً تفاوت است. این متن ضمن این که به نگرش آشکار می پردازد و این نگرش آشکار را در بسیاری از بخش ها به روشنی مورد آنالیز قرار می دهد، اما لایه ها و رسوب زمینه های تکست غیر آشکار هم در لابه لای آن وجود دارد.

وی همچنین گفت: برای فهم تکست های درون این تکست می گردد از روش های مختلفی استفاده کرد که این روش های می تواند با نشست های متعدد و مصاحبه های غیر ساختاری به نقد حاشیه ها و معانی حاشیه ای بپردازد و این کار به آمیزش افق ها منجر می گردد. در برخی موارد هم می تواند متناسب با تعبیر عباراتنا شتی و حسنک واحد گردد.

سید محسن فاطمی اضافه کرد: گرامر درک که ویتکنشتاین مطرح می نماید باید در معنای عمیقش درباره این متن مد نظر قرار بگیرد. گرامر درک فقط در سایه ظواهر نمی تواند اتفاق بیفتد چون در این صورت دنیا آکنده است از فرایندهای ثانویه ای که در هنگام نوشتار و اظهار نظر و گفت و گو از گزاره های بسیار جزمی می توانند گفت و گو نمایند. این جزمیت شاید مخاطب را به این بهت و حیرت وادار کند که چنان درباره این جزمیت ها صحبت می کنیم که گویی در ارتباط با بدیهی ترین موضوعات که می توانند به صورت آشکار هم برای ما وجود داشته باشند این تشکیک حتی وجود ندارد.

وی سپس گفت: جزمیت برخواسته از فرایندهای ثانویه اگر در کنار فرایندهای اولیه مورد توجه واقع نگردد این پندار را به وجود خواهد آورد که گویی ما در حال پرده زدایی، ابهام زدایی و وهم زدایی از حقیقتی هستیم که این حقیقت در اختیار ماست. اما اگر در کنار معانی برخواسته از جزمیت های پر تصلب و پر استحکام فرایندهای ثانویه به فضای مرتبط با فرایند اولیه هم توجه کنیم خواهیم دید که این جزمیت ها تمناهای بسیاری را در معنای ثانویه از خود نشان می دهند و فقدان این تمنا و توجه به تمنای ثانویه است که می تواند این نگاه را پر رنگ تر کند. پاسخ به این پژواک ها می تواند متفاوت باشد.

سید محسن فاطمی در ادامه بیان کرد: به نظرم آقای عبدالکریمی در دنیای درونی شان به وجود آن دنیای دینی در دنیا معاصر در بُعدی که خالی از سالوس ها، تزویرها و تکلف ها است بسیار اعتقاد دارند. اما چون پلی میان فرایند های اولیه و ثانویه وجود ندارد ممکن است ما گزاره ها را صرفاً در سطح ثانویه نگاه کنیم. به تعبیر مولانا:

جمع باشید ای حریفان زانک وقت خواب نیست/هر حریفی کو بخسبد والله از اصحاب نیست

روی بستان را نبیند راه بستان گم کند/هر که او گردان و نالان شیوه دولاب نیست

ای بجسته کام دل اندر دنیا آب و گل/می دوانی سوی آن جو کاندر آن جو آب نیست

ز آسمان دل برآ ماها و شب را روز کن/تا نگوید شب روی کامشب شب مهتاب نیست

وی در خاتمه گفت: به نظرم بخش هایی از این کتاب ما را به عمق این جمله حضرت علی (ع) بیشتر می تواند متوجه کند که مضمون آن این است: دینی که در آن تفقه وجود نداشته باشد نه برای خود دین دار و نه برای کسانی که با او همراه هستند خیری را ایجاد نخواهد کرد.